De Amerikaanse rechtsstaat draait op drie pijlers. De wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht. In theorie houdt de rechter de president in toom. Maar wat gebeurt er als de president die uitspraken niet respecteert of voortdurend probeert te omzeilen? Bij Donald Trump zien we dat spanningsveld dagelijks terug. De ene na de andere rechterlijke uitspraak van de rechter dwingt hem tot aanpassing, maar even vaak zoekt hij de randen van de wet op of gaat er bewust overheen.

Sinds zijn terugkeer in het Witte Huis is Donald Trump vrijwel onafgebroken onderwerp van juridische procedures. In New York werd hij eerder veroordeeld tot een recordboete van honderden miljoenen dollars wegens het opblazen van zijn vermogen. Een hof van beroep vernietigde die boete onlangs omdat deze buitensporig zou zijn, maar de beperkingen blijven gelden. Zo kunnen de zonen van Trump nog steeds geen bestuursfuncties in New York bekleden. Beide partijen zijn in beroep gegaan, waardoor de zaak uiteindelijk bij het hoogste hof van de staat belandt.

Ook zijn immigratiebeleid stuit op grenzen. Met beroep op de eeuwenoude Alien Enemies Act probeerde Trump Venezolanen massaal te deporteren. Het Fifth Circuit maakte daar korte metten mee. Het hof oordeelde dat de wet alleen geldt in tijden van oorlog. Trump onderzoekt nu de mogelijkheid om de zaak voor te leggen aan het Hooggerechtshof. 

Het Hooggerechtshof oordeelde wel dat de inzet van federale agenten in Los Angeles om illegale migranten op te pakken grondwettig was. Volgens het hof had een lagere rechter niet  een tijdelijke stop mogen belissen. ICE en andere federale diensten mogen niet belemmert worden illegale migranten op te pakken. De vrees bestaat dat Trump deze uitspraak gaat gebruiken om ICE aan te sporen harder op te treden en te sturen naar steden als Chicago en Baltimore, iets wat Trump al langer wil.  

Zijn economische agenda botst eveneens met de rechtspraak. Lagere rechters hebben geoordeeld dat zijn nieuwe importheffingen in strijd zijn met bestaande wetgeving. In plaats van zich daarbij neer te leggen, reageerde Trump met een dreigement. Als het Hooggerechtshof de importtarieven ongeldig verklaart, zal hij handelsverdragen ontmantelen. Daarmee verlegt hij het probleem van de rechtbank naar de internationale arena.

Zelfs de universiteiten blijven niet buiten schot. In Boston besliste een rechter dat Harvard ruim 2,6 miljard dollar aan onderzoeksgelden terug moet krijgen die de regering had bevroren. Trump weigert dat besluit te accepteren en heeft direct hoger beroep aangetekend. Hetzelfde patroon zien we in zijn conflict met de Amerikaanse federale bank, waar hij een commissaris ontsloeg en nu voor het Hooggerechtshof moet verantwoorden waarom hij dat mocht doen.

Wat opvalt is dat Trump formeel gezien de procedures volgt. Zijn advocaten tekenen overal beroep aan en duwen iedere zaak zo hoog mogelijk door, richting een Hooggerechtshof waarin hij een conservatieve meerderheid (6-3) achter zich weet. In de praktijk schuift hij echter de rechterlijke macht terzijde zodra dat beter past. Hij betwist openlijk de legitimiteit van rechters, beschuldigt hen van politieke vooringenomenheid en gebruikt zijn podium om hen af te schilderen als vijanden van het volk.

Doet Trump dus wat de rechter zegt? Het antwoord is dubbelzinnig. Juridisch gezien benut hij elke mogelijkheid die het systeem biedt en loopt hij alle stappen van beroep af. Politiek gezien legt hij zich zelden neer bij een uitspraak die hem niet bevalt. Hij vertraagt de uitvoering, zoekt uitwegen of dreigt simpelweg de uitspraak te negeren. Daarmee brengt hij de scheiding der machten steeds verder onder druk.

De houding van Trump lijkt ongekend, maar eerdere presidenten hebben ook geprobeerd rechterlijke uitspraken naast zich neer te leggen. Andrew Jackson, de zevende president, staat bekend om zijn verzet tegen het Hooggerechtshof toen het in 1832 de rechten van de Cherokee erkende. Hij zou hebben gezegd: “John Marshall heeft zijn uitspraak gedaan, nu laat hij hem ook maar uitvoeren.” Daarmee maakte hij duidelijk dat de rechter wel kan oordelen, maar dat de president bepaalt of er ook iets mee gebeurt.

Een eeuw later botste Franklin Roosevelt op het Hooggerechtshof dat zijn New Deal-maatregelen ongrondwettig verklaarde. Roosevelt koos echter voor een politieke weg.  Hij probeerde het hof uit te breiden met extra rechters die hem gunstig gezind zouden zijn. Die poging mislukte, maar de druk werkte indirect, omdat het hof later soepeler oordeelde.

Richard Nixon ging in de jaren zeventig eveneens ver, toen het Hooggerechtshof hem dwong de beruchte tapes rond Watergate te overhandigen. Nixon had weinig keuze en gehoorzaamde uiteindelijk, maar het kostte hem zijn presidentschap.

Deze voorbeelden laten zien dat spanning tussen president en rechter niet nieuw is. Het verschil is dat Trump de strijd systematisch voert op meerdere fronten tegelijk. Hij doet dit in een tijd waarin de checks and balances en democratie al onder druk staan. Waar eerdere presidenten vaak na één of enkele confrontaties terugdeinsden, zoekt Trump bewust het gevecht op en maakt er een strategie van.

Trumps omgang met gerechtelijke uitspraken laat zien hoe dun de lijn is tussen macht en tegenmacht. Formeel speelt hij het spel volgens de regels, maar inhoudelijk trekt hij zich vaak weinig aan van de bedoelingen van de wet. Daarmee rijst een prangende vraag: houdt de rechtsstaat stand als de uitvoerende macht er niet naar wil luisteren?

Het antwoord hangt af van één instituut dat voor Trump zowel dreiging als vangnet is en dat is het Hooggerechtshof. Zolang dat hof in meerderheid conservatief blijft, kan Trump hopen dat de rechtspraak uiteindelijk in zijn voordeel buigt. En tot die tijd? Doet hij vooral wat hem uitkomt. Het Hooggerechtshof is uiteindelijk de laatste zekerheid om grenzen te stellen aan de macht van Trump.